هفدهم مارس ۱۹۴۹، لوئیجی تراستولی، کارگر ۲۱ سالهٔ کارخانهٔ فولاد شهر تِرنی در ایتالیا، در یک تظاهرات خیابانی کشته شد.

۱۹۴۹ همان سالی است که سازمان پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو شکل گرفت و کارگران – از جمله تراستولی – در مخالفت با عضویت ایتالیا در این پیمان به خیابان‌ها آمده بودند و چون پلیس آن تظاهرات را غیرقانونی می‌دانست، درگیری میان شرکت‌کنندگان در تظاهرات و پلیس درگرفت.

کارگران، میله و چوب و ابزارهای کارگاهی‌شان را آورده بودند و پلیس، اسلحه. خشونت بیشتر شد و وقتی پلیس تیراندازی را آغاز کرد، تراستولی که می‌کوشید از دیواری بالا برود و بگریزد، گلوله خورد و کشته شد.

تراستولی به یک نماد تبدیل شد. نمادی که خشونت انکارناپذیر پلیس را نشان می‌داد. و البته عاملی برای خشم بیشتر مردم، چون هیچ‌کس به عنوان مقصر مرگ او اعلام نشد.

اعتراضات آرام شد، اما ماجرای تراستولی، مثل یک زخم، باز ماند و ترمیم نشد.

اثر این زخم، چنان در حافظهٔ تاریخی مردم ترنی باقی ماند، که سی سال بعد هم، هنوز مردم شهر در گفتگوها و مصاحبه‌ها به آن اشاره می‌کردند؛ حتی به مراسم‌ها و نمادها و آیین‌هایی که حول آن ماجرا شکل گرفته بود.

با این حال، بخش زیادی از جزئیات، در طول زمان به فراموشی سپرده شده بود. در آن بحبوحهٔ پس از جنگ جهانی، چنین خبرهایی به سادگی لابه‌لای اخبار دیگر گم می‌شدند. تظاهرات و اعتصاب کارگری هم، بخشی از تاریخ ایتالیای قرن بیستم بوده و همواره کم‌و‌بیش در جریان بوده است.

جالب است که حدود سی سال بعد، یعنی ۱۹۸۱، وقتی الساندرو پورتلی با مردم آن شهر گفتگو کرد، آن‌ها حتی به درستی مطمئن نبودند که تراستولی چه سالی کشته شده و علت کشته شدنش چه بوده. بعضی می‌گفتند انگار مربوط به ناتو بوده و ۱۹۴۹. برخی دیگر می‌گفتند ظاهراً مربوط به تعدیل نیروی گسترده در سال ۱۹۵۳ بوده است.

اما یک چیز را همه می‌دانستند: هیچ اتفاقی نیفتاد. هیچکس مسئول اعلام نشد. هیچ اقدامی برای جبران انجام نشد.

این را همه می‌دانستند؛ چیزی که نکتهٔ مشترک همهٔ روایت‌های متفاوت از مرگ تراستولی محسوب می‌شود.

عکس از صفحه‌ٔ فیس‌بوک انتشارات استنفورد

این‌ها را از مقدمهٔ کتاب Nothing Happened نقل کردم. کتابی که می‌توان عنوان آن را به «هیچ اتفاقی نیفتاد» ترجمه کرد. کتاب را انتشارات دانشگاه استنفورد در سال ۲۰۲۰ منتشر کرده و می‌تواند برای علاقه‌مندان تاریخ جذاب باشد. البته نه تاریخ ایتالیا و نه لزوماً تاریخ جنبش‌های مردمی. بلکه تاریخ به معنای گسترده‌تر آن و با رویکردی خاص: «تاریخ به عنوان مرور «خاطرات جمعیِ شکل‌گرفته در خارج از روایت‌های ثبت‌شدهٔ رسمی.»

پورتلی در مصاحبه از یک نفر می‌پرسد: «بعدش چی شد؟» و او پاسخ می‌دهد: «هیچی نشد. هیچی نشد. هیچی. نمی‌دونم چرا. ما هیچ کاری نکردیم. یعنی. چیکار می‌تونستیم بکنیم؟»

مصاحبه‌شونده هر بار با گفتن «هیچی نشد» مشت خود را محکم روی میز می‌کوبد. رفتاری که پورتلی و کرین آن را نماد خشمی فروخورده اما زنده می‌دانند.

کرین در این‌جا به نکتهٔ مهمی اشاره می‌کند: این طور نیست که مردم فکر کنند «هیچ اتفاقی نیفتاد.» بلکه آن‌ها به خاطر می‌آورند که «هیچ اتفاقی نیفتاد.»

این دو جمله، که ظاهراً مثل هم هستند، با هم تفاوت دارند.

مثال زیبای کرین را ببینید: جایی قتل یا جنایتی انجام شده. پلیس ایستاده تا مردم به صحنه نزدیک نشوند. معمولاً به مردم کنجکاو که سرک می‌کشند گفته می‌شود: «چیه؟ چیزی نیست که ببینی.»

این چیزی نیست که ببینی، به این معنا نیست که چیزی نیست که ببینی.

جالب این‌جاست که ماجرای تراستولی چه در ذهن سیاستمداران و روایت‌گران رسمی، و چه در ذهن مردم شهر، به یک شکل و با یک جملهٔ یکسان ثبت شده است: «هیچی نشد.»

روایت‌گران رسمی و اهل سیاست،‌ این جمله را نماد موفقیت خود می‌دانند و مردم، دقیقاً دردشان همین است که «هیچی نشد.»

چگونه باید این «هیچ‌»‌ها را از هم تفکیک کرد. انگلیسی‌زبان‌ها در این‌جا دست بازتری دارند؛ به خاطر امکان استفاده از حرف بزرگ در ابتدای کلمه. ابزاری که سوزان کرین هم از آن بهره گرفته.

پیش از توضیح روش او، به عنوان مثال، internet و Internet را با هم مقایسه کنیم. وقتی از internet با i حرف می‌زنیم، منظورمان یک شبکه است؛ شبکه‌ای از کامپیوترها. یک اصطلاح کاملاً فنی.

اما وقتی از Internet حرف می‌زنیم، منظورمان یک «هویت مستقل و مشخص» است؛ درست مثل اسم خاص. هیچ‌کس با internet موافق یا مخالف نیست. چون یک اصطلاح تکنیکی است. اما Internet موافق و مخالف دارد. Internet «وجود» دارد. آن را قطع می‌کنند. وصل می‌کنند. گسترش می‌دهند. محدود می‌کنند و …

سوزان کرین هم nothing را از Nothing‌ جدا می‌کند. وقتی می‌گوییم nothing happened یعنی هیچ اتفاقی نیفتاد (به لحن مسئولین بخوانید). اما وقتی می‌گوییم Nothing happend یعنی هیچ اتفاقی نیفتاد (به لحن مردم بخوانید). این Nothing دوم، وجود نداشتن نیست. اتفاقاً دقیقاً به معنای وجود است؛ وجود بی‌تفاوتی، وجود بی‌عملی، وجود بی‌مسئولیتی. وجود بی‌اخلاقی. وجود بی‌عدالتی.

کتاب کرین، پر از بحث دربارهٔ Nothing‌هاست.

این جملهٔ او را بخوانید: I took Nothing away from his work.

اگر با n نوشته بود، معنایش این میشد که من هیچ چیزی از کار‌ (پژوهش) او برنداشتم و برای خودم جدا نکردم. اما با N بزرگ، دقیقاً یعنی این که من کار و پژوهش او را دیدم و مفهوم Nothing و «هیچ» را از آن گرفتم به یک کتاب تبدیل کردم. اینجا Nothing شیء است. ایده است. وجود دارد.

با این منطق، فصلی که عنوانش There is Nothing left to say انتخاب شده، به این اشاره دارد که یک Nothing باقی مانده که باید درباره‌اش حرف زده شود. و نه این که حرفی برای گفتن باقی نمانده است.

و نیز بخشی که عنوانش Thank you for Nothing است، تشکری بی‌بهانه نیست. بلکه اشاره به کسانی دارد که به پا گرفتن و رشد مفهوم Nothing کمک کرده‌اند.

کتاب هیچ اتفاقی نیفتاد، مباحث انتزاعی بسیاری دارد که برای خوانندهٔ عمومی جذاب نیست. انتخاب کلمات کرین هم به گونه‌ای است که ترجمهٔ آن را به زبان فارسی دشوار می‌کند (البته اگر ناشر این دغدغه را داشته باشد که نسخهٔ فارسی قابل‌فهم عرضه‌ کند. چنین دغدغه‌ای بسیار کمیاب است). با این حال، کمی جستجو و خواندن دربارهٔ آن، می‌تواند برای کسانی که شناخت تاریخ را دوست دارند، جذاب باشد. و نیز کسانی که اهل سیاست‌اند، می‌توانند با خواندن و تدبر در آن، پخته‌تر حرف بزنند و تصمیم بگیرند و رفتار کنند. و به خاطر داشته باشند که هیچ در تاریخ، با هیچ در ریاضی فرق دارد. هیچ‌های ریاضی تهی هستند و هر چه هیچ‌ها را روی هم بگذارید، باز هیچ خواهند بود. اما هیچ‌های سیاست، بخش مهمی از خاطرهٔ جمعی مردمند. زخم‌هایی که می‌مانند. انباشته می‌شوند و زمانی سر باز می‌کنند. جوری که شاید هیچ چیز باقی نماند (این بار با n کوچک).

لینک‌ مرتبط: شاید داستان ناتو در ایتالیا برایتان جذاب باشد؛ بیشتر از این جنبه که دولت‌ها چگونه این پیمان را برای مردم خود جا انداختند. البته صرفاً به عنوان یک مطلب جالب، خواندنش را پیشنهاد می‌کنم. وگرنه این موضوع، به بحث اصلی من در این نوشته ربطی ندارد.

پیش‌نوشت: از یک دهه قبل و حتی پیش‌تر، قصهٔ فیل سفید را در کلاس‌های استراتژی‌ام می‌گفتم و به بهانه‌های مختلف از آن می‌نوشتم. ماجرای فیل سفید را در متمم هم خوانده‌ و شنیده‌اید. خوش‌بختانه آن داستان به تدریج، بیشتر و بیشتر شنیده شد و طی سال‌های اخیر، به بخشی از نُقل و نمک صفحه‌های مدیریتی و آموزش‌های اینستاگرامی هم تبدیل شد.

فیل سفید در مدیریت، به صرف پول و منابع برای پروژه‌ها و فعالیتی اشاره می‌کند که دیگر کارایی ندارند. اما چون برای مدت طولانی پای آن‌ها ایستاده‌ایم، جرئت نداریم رهایشان کنیم. اهمیت اصطلاح فیل سفید در این است که روی یک رفتار تکراری و تجربهٔ فراگیر، اسم می‌گذارد. همهٔ ما مصداق‌های «گیر کردن در باتلاق یک پروژه یا تصمیم» را دیده‌ بودیم، اما تعبیر سادهٔ عامه‌فهمی برای آن نداشتیم.

اصطلاح فیل سفید صرفاً به قلمرو استراتژی محدود نیست. این اصطلاح، در حوزه‌های دیگر هم تاریخچه و معنای خاص خود را دارد. مثلاً اهل ادبیات، فیل سفید را به شکل دیگری می‌فهمند و برایشان داستان‌ها و پیام‌های دیگری را تداعی می‌کند. فیل سفید برای آن‌ها، یادآور داستانی است که مارک توآین حدود ۱۴۰ سال قبل نوشت. با عنوانِ دزدیدن فیل سفید.

فکر می‌کنم فیل سفید مارک تواین هم، اصطلاح دیگری است که می‌تواند به زبان ما غنا بخشد و حتی شاید این فیل سفید ادبیات بیشتر از فیل سفید استراتژی به کارمان بیاید.

دزدیده شدن فیل سفید

مارک توآین داستان The Stolen White Elephant را در سال ۱۸۸۲ منتشر کرده است؛ داستانی کوتاه که حجم آن به ۳۰ صفحه هم نمی‌رسد. داستان در ژانر طنز است. اما نویسنده، هیچ‌جا مدعی نمی‌شود که طنز می‌گوید.

او ماجرا را در قالب خاطره‌ای از یک سفر گنجانده و می‌گوید که داستان، سرگذشت و سرنوشت واقعی پیرمردی هفتاد ساله است. پیرمرد فقیری که در ایستگاه راه‌آهن او را دیده و داستان زندگی‌اش را تعریف کرده است.

پیرمرد ایستگاه راه‌آهن گدایی می‌کند، اما همیشه گدا نبوده. او زمانی فردی معتمد در تایلند (سیام) بوده و برای خود اعتباری داشته است.

زمانی بین تایلند و بریتانیا اختلافی سیاسی پدید می‌آید و بعد از این که تنش‌ها فروکش می‌کند، پادشاه تایلند تصمیم می‌گیرد با هدیه دادن فیلی سفید، که بسیار گران‌قیمت و ارزشمند محسوب می‌شده، روابط بین دو کشور را بهبود بخشد.

فیل را به این مرد نگون‌بخت می‌سپارند تا آن را برای ملکهٔ انگلیس ببرد. کشتی‌اش در مسیر در بندرگاه نیوجرسی توقف می‌کند و تصمیم می‌گیرند کمی آنجا بمانند تا فیل سرحال‌ شود و انرژی بگیرد و دوباره به مسیر ادامه دهند.

مشکل دقیقاً از همین‌جا شروع می‌شود: فیل فرار می‌کند.

مرد بیچاره از پلیسی در همان حوالی کمک می‌خواهد و او مرد را نزد بازپرس ارشد می‌برد و می‌گوید می‌توانی از ایشان کمک بگیری.

بازپرس، مردی به نام بلانت، ظاهری پخته دارد و به نظر می‌رسد از هوشی سرشار بهره‌مند است.

نگهبان فیل در توصیف او می‌گوید: وقتی ابروانش گره می‌خورد و با انگشتانش بر پیشانیش ضربه می‌زد که فکر کند، تحت تأثیر قرار می‌گرفتی و مطمئن می‌شدی کسی که روبه‌رویت ایستاده یک مرد معمولی نیست. با دیدنش، اعتماد و امید به سراغم آمد و فهمیدم که فیل را بازخواهم یافت.

بلانت پس از شنیدن ماجرا، با صدای مطمئن خود، به نگهبان فیل می‌گوید: این اصلاً یک کیس معمولی نیست. هر قدم را باید به دقت برداریم. پیش از این که هر گام به جلو برویم، باید بدانیم پای‌مان را کجا می‌گذاریم. بسیار مهم است که همه چیز محرمانه و سرّی باقی بماند. با هیچ‌کس در این باره حرف نزن، حتی با گزارشگران. آن‌ها را به من واگذار کن. من دقیقاً از آن‌ها در جایی که مناسب باشد استفاده می‌کنم. باید خیلی دقیق و سیستماتیک جلو برویم. اصلاً جنس کار من این است.

بلانت قلم و کاغذ برداشت و شروع کرد:

+ اسم فیل؟

– جامبو.

+ محل تولد؟

– پایتخت سیام.

+ پدر و مادرش زنده‌اند؟

– نه. مرده‌اند.

+ غیر از این که مرده‌اند، مشکل دیگری ندارند؟

– نه. جامبو تنها فرزندشان بوده.

+ خب. بسیار عالی. این اطلاعات اولیه کافی است. حالا در مورد فیل توضیح بده. هیچ چیزی را ناگفته نگذار، حتی اگر فکر می‌کنی مهم نیست. در حرفهٔ ما هیچ چیزی نیست که مهم نباشد. غیرمهم، وجود ندارد.

نگهبان فیل – که با این توضیحات حرفه‌ای و جملات عالی قانع شده بود با فردی تیزهوش روبه‌روست – با دقت ماجرا را شرح می‌دهد و بازپرس می‌نویسد. هر جا هم بازپرس چیزی پرسید، پاسخ می‌دهد:

+ قد؟

– نوزده فوت

+ طول از سر تا ته؟

– چهل‌و‌هشت فوت

+ طول خرطوم؟

– شانزده فوت

+ طول دم؟

– شش فوت

+ طول عاج؟

– نُه فوت

+ رنگ فیل؟

– سفید

بلانت زنگ روی میزش را به صدا درآورد و به کارمندی که وارد شد گفت: ۵۰۰۰۰ نسخه از این توضیحات پرینت بگیر به دفتر همهٔ بازپرس‌ها بفرست. و در ادامه از نگهبان فیل پرسید: عکس داری؟ گفت بله.

عکس را گرفت و هم‌چنان که با دقت به آن خیره شده بود گفت: این عکس، عمداً گمراه‌کننده طراحی شده. فیل خرطومش را در دهانش کرده. در حالی که معمولاً فیل در حال خرطوم‌ در دهان دیده نمی‌شود.

با این حال، کارمندش را صدا می‌کند و می‌گوید:‌۵۰۰۰۰ کپی از این عکس هم به دفتر همهٔ بازپرس‌ها ارسال کنید.

بلانت بعد از این دو دستور مهم، به نگهبان می‌گوید: خب. حالا باید پاداشی برای پیدا کردن فیل پیدا کنیم. چقدر می‌توانی پاداش بدهی؟ نگهبان می‌گوید: ۲۵۰۰۰ دلار.

این پول برای نگهبان کم نبود، اما اعتبارش را بیشتر دوست داشت.

بلانت کارمندش را صدا می‌کند و می‌گوید: برای بازپرس‌هایی که در یافتن فیل همکاری کنند، ۲۵۰۰۰ دلار در نظر گرفته شده.

نگهبان می‌گوید: چرا فقط بازپرس‌ها؟ بهتر نیست به هر کسی که نشانه‌ای از فیل یافت، جایزه بدهیم؟ بلانت می‌گوید: نه. ببین. این ماجرا ساده نیست و دزد هم تازه‌کار نیست. نهایتاً این بازپرس‌ها هستند که فیل را پیدا می‌کنند. مردم عادی اگر هم حرفی بزنند، با دنبال کردن بازپرس‌ها و کسب اطلاع از آن‌هاست.

بلانت پرسش را ادامه داد: در کار ما، نمونه‌های بسیار زیادی بوده که مجرمین از روی عادت‌های عجیب و غریب غذایی‌شان پیدا شده‌اند. پس دربارهٔ غذای فیل‌تان هم توضیح بده. بگو چه می‌خورد و چقدر می‌خورد.

نگهبان فیل از این که بازپرس چنین ظرافت‌هایی را می‌بیند، خوشحال می‌شود. و متوجه می‌شود که بخت با او یار بوده که به دفتر چنین فرد عمیق، کارکشته و مجربی راه پیدا کرده است.

او درباره‌ٔ خوراک فیل می‌گوید: فیل ما همه چیز می‌خورد؛ از آدم تا انجیل و هر چیزی بین این دو.

بلانت، با همان عمق نگاه همیشگی، گفت: در کار ما جزئیات مهم است. کلی‌گویی کافی نیست. در یک وعده، یا در یک روز، دقیقاً چند آدم می‌تواند بخورد؟ خصوصاً اگر گوشت آن آدم تازه باشد.

نگهبان فیل پاسخ داد: فکر می‌کنم فیل ما به تازه بودن یا نبودن گوشت توجه ندارد. اما شاید پنج آدم را بتواند بخورد.

بازپرس با دقت می‌نویسد و ادامه می‌دهد: ملیت خاصی را ترجیح می‌دهد؟

نگهبان می‌گوید: نه. هیچ ملیتی را ترجیح نمی‌دهد. اما فکر کنم آشناها را ترجیح بدهد.

خب. حالا می‌رسیم به انجیل. چند انجیل می‌خورد؟

نگهبان: فکر می‌کنم بتواند یک انجیل کامل بخورد.

و بلانت دوباره تذکر می‌دهد که نباید کلی‌گویی کرد: ببین. انجیل چاپ معمولی؟ یا انجیل چاپ خانواده که تصویر‌سازی هم شده؟

نگهبان: فکر می‌کنم تصویرسازی برای فیل ما اهمیت نداشته باشد.

و بلانت که می‌بیند گیر یک نگهبان خنگ افتاده توضیح می‌دهد: ببین. ماجرا وزن است. انجیل مصور وزن بیشتری دارد. مسئله‌ٔ من وزن است.

سپس، بحث به عادت‌های غذایی خاص فیل در نوشیدن می‌رسد و بازپرس در این باره می‌پرسد.

نگهبان هم با حوصله پاسخ می‌دهد: قربان. همه چیز می‌‌نوشد. هر چیز مایعی باشد می‌خورد. آب. شیر. نوشیدنی الکلی. مُلاس. فکر می‌کنم غیر از قهوهٔ اروپایی هر چیزی بخورد.

بلانت مدام مجبور است تذکر بدهد که: «دقیق باش» و نگهبان پاسخ می‌دهد: بین ۵ تا ۱۵ بشکه در روز. میزان تشنگی‌اش در روزهای مختلف فرق می‌کند. بر خلاف گرسنگی‌اش.

این‌جاست که بلانت خوشحال می‌شود: چه نکتهٔ مهمی. همین جزئيات خاص است که به ما در یافتن فیل کمک می‌‌کند.

تحقیقات اولیه تمام شد. بلانت یکی از افراد ارشد زیردستش را صدا کرد و گفت: یه نفر را بگذارید دقیقاً در همان نقطه‌ای که فیل گم‌ شده، بایستد و نگهبانی دهد. بقیهٔ کارآگاه‌ها را در تمام ایالت پخش کنید. با لباس شخصی بروند. در ایستگاه راه‌آهن باشند، در بندرها و داخل کشتی‌ها. باید به همهٔ افراد مشکوک توجه کنند. اطلاعاتی را که دربارهٔ فیل کسب کرده‌ام، در اختیار همهٔ آن‌ها قرار دهید.

بلانت، به عادت همیشگی، با صدای مصمم گفت: «اگر دیدیدش، من زنده می‌خوامش.» و در ادامه دوباره تأکید کرد که کارآگاه‌ها باید در تمام کشور پخش شوند؛ از شمال تا کانادا. از جنوب تا واشنگتن. از سمت غرب هم تا اوهایو. او حتی به این هم اکتفا نکرد. دستور داد که تمام تلگراف‌ها را شنود کنید. اگر پیام رمزگذاری شده دیدید، آن را رمزگشایی کنید. فراموش نکنید که همه چیز باید پنهانی انجام شود.

نگهبان فیل، برای مارک توآین تعریف می‌کند که هر چه بیشتر این مرد دقیق و مسئولیت‌پذیر و ظرافت‌های رازآلود کارش را می‌دیدم، علاقه و احترامم به او بیشتر می‌شد.

خلاصه این که نگهبان در مقایسه با لحظه‌های نخست که فیل را گم کرده بود، امیدوارتر شده بود و شب‌هنگام، که به اقامتگاهش می‌رفت، باور داشت که فیل را به زودی پیدا خواهند کرد.

فردای آن روز، وقتی نگهبان روزنامه‌ها را دید، تعجب کرد. داستان فیل با جزئی‌ترین اطلاعات در تمام روزنامه‌های شهر آمده بود. نه‌تنها اصل ماجرا – که قرار بود پنهان بماند – همه جا بود، بازپرس‌های مختلف، حدوداً یازده تئوری متفاوت هم دربارهٔ دزدی فیل داده بودند؛ از این که چه کسی فیل را دزدیده تا این‌که انگیزه‌اش چه بوده و …

به نظرتان نگهبان فیل وقتی این ماجرا را دید به چه فکر کرد؟ او با خود گفت: این که یازده تئوری مختلف و حتی متناقض دربارهٔ فیل مطرح شده، نشان می‌دهد که چقدر بازپرس‌های این‌جا استقلال دارند!

اما عجیب‌ترین نکته در روزنامه‌ها، مصاحبه‌ای با خود بلانت بود. او در بخشی از مصاحبه گفته بود: «ما حتی از ده روز قبل از سرقت فیل [یعنی حتی وقتی اصلاً فیلی نبوده و کشتی‌ای نرسیده بوده] خبر داشتیم که قرار است چنین اتفاقی بیفتد. ما حتی اسم دو دزد اصلی را هم می‌دانیم. بریک دافی و رد مک‌فادن. مثل سایه هم دنبالشان بودیم. فقط یک لحظه ردشان را گم کردیم و پیش از آن‌که دوباره پیدایشان کنیم، مرغ از قفس پرید. در واقع، فیل از قفس پرید.»

نگهبان فیل، هم‌چنان لحظه به لحظه، باور و ایمانش به بلانت بیشتر می‌شد. او با خود می‌گفت: چقدر این مرد عجیب است. نه‌تنها زمان حال را درک می‌کند، بلکه آینده را هم کامل به چشم می‌بیند.

فقط یک سوال کوچک در ذهنش مانده بود: وقتی این‌قدر دقیق می‌دانند که چه کسی قرار است جرم انجام دهد، چرا این افراد را نمی‌گیرند؟

این سوال را از بلانت پرسید و پاسخی قانع‌کننده شنید: وظیفهٔ ما پیشگیری از جرم نیست. ما مسئول تنبیه مجرمین هستیم. پس تا جرمی اتفاق نیفتد، نمی‌توانیم کسی را دستگیر کنیم.

نگهبان ابهام دیگری هم داشت که بازپرس آن را هم رفع کرد. او پرسید: مگر شما دیروز نگفتید همه چیز باید پنهان باشد؟ پس چرا همه چیز را به روزنامه‌ها گفتید؟ نه‌تنها اصل داستان را گفتید، حتی نام مجرمان را هم اعلام کردید. جزئی‌ترین برنامه‌ها را هم گفتید. الان مجرمان فرار نمی‌‌کنند؟

بلانت گفت: نگران نباش. من هر لحظه بخواهم آن‌ها را می‌گیرم. از دست من نمی‌توانند فرار کنند. از طرفی، بخشی از بازی روزانهٔ ما همین است که مدام نام‌مان شنیده شود و همه جا به ما اشاره کنند. ما باید به جامعه نشان دهیم که مشغول کار هستیم.

بعد از این گفتگوها، بلانت از نگهبان خواست که علی‌الحساب، بخشی از هزینه‌های جاری جستجوی فیل را پرداخت کند و نگهبان هم که تلاش‌های صادقانه و حرفه‌ای او را می‌دید، این کار را به سرعت انجام داد.

کم‌کم تلگراف‌ها از جاهای مختلف می‌رسید و مشخص بود که کار به خوبی پیش می‌رود.

از نیویورک خبر می‌رسید که رد پای فیل را دیده‌اند. هم‌زمان از نیوجرسی تلگراف زده بودند که هشتصد شیشهٔ خالی از یک کارخانه سرقت شده. قطعاً برای تأمین آب فیل بوده. در ایالت دیگری خبر دادند که حجم بزرگی از علوفه ناپدید شده. واضح بود چه شده. فیل آن‌ها را خورده.

همه چیز خیلی خوب پیش می‌رفت. فقط مشکل کوچکی وجود داشت و آن این بود که فیل چگونه می‌توانست هم‌زمان در همهٔ ایالت‌ها باشد؟ اما نگهبان فیل، آن‌قدر به کار بلانت اعتماد داشت که به چنین جزئياتی فکر نمی‌کرد.

بلانت واقعاً مصمم بود و نمی‌گذاشت هیچ چیزی از دستش در برود. مثلاً یکی از مأموران او در یکی از ایالت‌ها گفت که من رد پای فیل را دیدم. اما وقتی از یک فرد محلی پرسیدم، گفت این چاله‌ها برای کاشتن درخت کنده شده. بلانت هوشمند، سریع دستور داد که او را دستگیر کنید و بازجویی کنید. او می‌داند فیل کجاست.

گزارش‌هایی که از شهرها می‌رسید مدام عجیب و غریب‌تر می‌شد. تمام دپارتمان‌های زیرمجموعهٔ بلانت، گزارش می‌دادند که فیل را دیده‌اند و داده‌های تازه‌ای به دست آورده‌اند. مثلاً یک جا می‌گفتند که فیل به یک جمع حمله کرده. جمع گریخته‌اند. اما عده‌ای از کارآگاه‌ها به سمت فیل دویده‌اند که او را دستگیر کنند. اما فیل در جنگل ناپدید شده. جای دیگر می‌گفتند که فیل آسیب‌های زیادی به اموال مردم زده. حتی در یکی از شهرها گفتند که فیل در انتخابات مداخله کرده است. به این شکل که ظاهراً چند رأی‌دهندهٔ متقلب را لگد کرده و کشته بود. جای دیگری، کشیشی را لگد کرده بود. کارمندهای بلانت از سراسر کشور گزارش می‌دادند که آمار کشته‌ها و مجروح‌ها مدام رو به افزایش است. فیل تقریباً هم‌زمان در همهٔ‌ ایالت‌ها سانحه می‌آفرید.

نگهبان فیل، واقعاً تحت فشار روانی بود. او فکر می‌کرد که «قطعاً کسی فیل را محکوم نخواهد کرد. چون فیل که نمی‌داند چه می‌کند. تمام این جرم‌ها به نام من تمام خواهد شد. کاش این ماجرا زودتر به پایان برسد.»

بلانت به نگهبان پیشنهاد کرد جایزه را به ۷۵۰۰۰ دلار افزایش دهند. فیل دردسرهای زیادی ایجاد کرده بود و بهتر بود هر چه زودتر ماجرا جمع شود. این عدد، تقریباً تمام زندگی نگهبان فیل بود. با این حال، او مصمم بود که اعتبارش را، ولو به قیمت از دست دادن دارایی‌اش، نزد دولت تایلند حفظ کند.

به نظر نمی‌رسید ماجرا پایانی داشته باشد. روزنامه‌ها که دو هفتهٔ اول مدام با بلانت و سایر بخش‌های مرتبط با امور جنایی مصاحبه می‌کردند، دیگر نمی‌توانستند خوانندگان خود را با این داستان‌ها و مصاحبه‌ها سرگرم کنند. کم‌کم کار به تمسخر کشیده بود و کارتون‌های مختلف در نشریات منتشر می‌شد. در یکی از این کارتون‌ها، در حالی که کارآگاه مشغول جستجوی فیل بود، فیل از پشت با خرطومش سیبی را از جیب کارآگاه می‌دزدید.

اما چیزی که باعث شد نگهبان بیش از پیش بلانت را تحسین کند، مصمم بودن او بود. برای بلانت مهم نبود که تمام کشور مسخره‌اش می‌کنند. او می‌خواست به هر قیمت فیل را پیدا کند و این حاشیه‌ها نمی‌توانست مانع‌اش شود.

بلانت نهایتاً به آخرین راه‌حل رسید. به نگهبان گفت که ما می‌توانیم به دزدها پیشنهاد مصالحه دهیم. یعنی جایزهٔ پیدا کردن فیل را به خود دزدها بدهیم و بگوییم اگر جای فیل را اعلام کنند، هیچ جرمی متوجه‌شان نخواهد شد.

پیشنهاد هوشمندانه‌ای بود. اما نگهبان با آن مشکل داشت. اگر همهٔ پول جایزه را به دزدها بدهند، پس پول این همه زحمتی که بلانت و کارمندانش کشیده‌اند چه خواهد شد؟

بلانت مثل همیشه برای این مشکل هم پاسخ خوبی داشت: در مصالحه، نصف پول را دزد برمی‌دارد و نصف را پلیس. بنابراین ما هم پاداش زحمات خود را دریافت می‌کنیم.

دیگر هیچ ایرادی وجود نداشت. نگهبان با این ایده موافقت کرد. فقط قرار شد ۷۵۰۰۰ دلار را به ۱۰۰۰۰۰ دلار افزایش دهند.

خوش‌بختانه همسر هر دو دزد (بریک دافی و رد مک‌فادن) از زنان «مشهور» شهر بودند و پیدا کردنشان سخت نبود. بلانت نامه‌ای نوشت و از طریق یک رابط امن برای آن دو زن فرستاد. به آن‌ها گفت که به شوهران‌تان بگویید محل فیل را بگویند و جایزه بگیرند.

اما جوابی که دریافت کرد، نه مودبانه بود و نه امیدوارکننده. همسر دافی جواب داد که «الاغ. بریک دافی دو ساله مرده.» همسر  مک‌فادن هم نوشته بود که: «مک‌فادن هجده ماه پیش حلق‌آویز شد. اینو توی این شهر، هر گوساله‌ای جز تو می‌دونه.»

بلانت بعد از دریافت این پاسخ‌ها به نگهبان گفت: «دقیقاً! دقیقاً! من دو سال بود به نتیجه رسیده بودم که این‌ها مرده‌ان. الان گواهی همسراشون نشون داد که شمّ من چقدر درست کار می‌کرده.»

تنها راه باقی‌مانده، یک آگهی عمومی در روزنامه‌های کشور بود. در این آگهی از دزدها خواسته می‌شد که محل فیل را نشان دهد و نصف پول را بگیرند. بلانت شخصاً متن آگهی را تنظیم کرد.

اما ظاهرا آن کمی ناخوانا بود:

A. — xWhlv. 242 ht. Tjnd — fz328wmlg. Ozpo — 2 m! 2m! M! ogw.

برای نگهبان سوال شد که آگهی کردن این متن در روزنامه‌های کشور چه معنایی دارد؟ کسی آن را می‌فهمد؟

اما بلانت با همان هوش همیشگی‌اش پاسخ داد: «دزد این کد رمز را متوجه می‌شود. کافی است زنده باشد.» حتماً بلانت درست می‌گفت. او فردی با تجربه بود که زبان جنایتکاران را می‌فهمید.

ظاهراً آگهی جواب داد. چون بلانت فردای آن روز آمد و به نگهبان گفت: پول را بده. می‌خواهم در کیف بگذارم و به سراغ دزدها بروم. ساعت دوازده با آن‌ها قرار دارم.

نگهبان سر از پا نمی‌شناخت. پول را داد و منتظر نشست.

بلانت رفت، برگشت و گفت: آدرس را گفتند. محل فیل را اعلام کردند. بیا برویم فیل را ببینیم.

با هم از پله‌ها پایین رفتند. درست در سردابی که زیر دفتر خود بلانت بود و کارمندانش هم به آن‌جا تردد داشتند. سرداب بسیار بزرگ بود. شمع در دست به گوشهٔ انتهایی سرداب رفتند. جنازهٔ‌ فیل آن‌جا افتاده بود. ظاهراً به فیل متواری تیراندازی کرده بودند و بعد که فهمیده بودند چه موجود گران‌قیمتی بوده، از ترس تبعات ماجرا،‌ در زیرزمین پنهانش کرده بودند. فیل پس از چند هفته در اثر خون‌ریزی طولانی جان داده بود.

نگهبان همان‌جا از حال رفت.

او را به هر زحمتی بود بالا آوردند. در دفتر بلانت جشن بود. همه به هم تبریک می‌گفتند و به سلامتی یکدیگر می‌نوشیدند. صدهزار دلار را، همان‌طور که توافق شده بود، به دو بخش تقسیم کرده بودند. پنجاه هزار دلار که سهم دزدان بود. البته هویت‌شان مشخص نبود. چون طبق وعدهٔ کارآگاه نباید هویت‌شان افشا می‌شد. پنجاه هزار دلار دیگر هم در دستان بلانت بود. بخشی از آن را خودش برداشته بود و بقیه را هم در جیب همکارانش می‌گذاشت.

همهٔ زیردستان بلانت، هوشمندی‌اش را تحسین می‌کردند و می‌گفتند که او، اعتبار این حرفه است.

وسط این جشن، تلگراف تازه‌ای هم رسید. دارلی، یکی از زیردستان بلانت، تازه اعلام کرده بود که من رد پای فیل را در میشیگان دیده‌ام و در تعقیبش هستم. توی همین هفته، فیل را پیدا می‌کنم.

بلانت از پیگیر بودن دارلی لذت برد و نوشیدنی بعدی را هم به سلامتی همکارش نوشید و بلند فریاد زد: به سلامتی دارلی که یکی از تیزهوش‌ترین بچه‌های ماست.

در این میان، نگهبان، ایستاده بود و ضمن تحسین تلاش‌ها و استعدادهای آن‌ها، به بدبختی خود فکر می‌کرد. او اکنون فقیری بود که نه آهی در بساط داشت و نه می‌توانست به کشورش برگردد.

***

توضیح:

اسم «بلانت» انتخاب درستی برای کارآگاه حقیقت‌یاب قصهٔ ماست. این واژه به معنای کندذهن و ساده‌لوح است.

اما اگر قرار بود این نام،‌ فقط روی یکی از شخصیت‌های قصه باشد، برای نگهبان فیل مناسب‌تر بود. وقتی هیچ فیل سفید دیگری در کل قارهٔ آمریکا نیست و بلانت اصرار دارد طول دقیق دم و خرطوم و شاخ را بپرسد، یا به دنبال عکسی از فیل است و عادات غذایی او را بررسی می‌کند، مشخص است که یافتن فیل، بازی اوست و نه دغدغه‌اش.

نگهبان اگر همان روز اول آن حوالی می‌چرخید و از چند نفر پرس‌و‌جو می‌کرد، احتمالاً می‌فهمید فیل کجاست. به هر حال، موش یا گربه گم نشده بود. فیل بود و با آن حجم و ابعاد، چیزی نبود که از چشم مردم دور بماند. او می‌توانست به سرعت فیل زخمی را پیدا و درمان کند. و حتی احتمالش بسیار زیاد بود که پیش از زخمی شدن، آن را بیابد.

فیل سفید مارک تواین، داستان نگهبان ساده‌دلی است که برای یافتن پاسخ مسئله‌ای که همه‌ٔ مردم کوچه و خیابان می‌توانستند آن را حل کنند، به کسی اعتماد کرد که پیچیده کردن صورت مسئله، منبع درآمدش بود.

پیش‌نوشت: پیش از این یک بار دربارهٔ سبک نگارش ریچارد داوکینز نوشته‌ام؛ زمانی که در مطلب با عنوان «سه درس از کتاب ریچارد داوکینز» سبک نگارش و نگرش او را در گردآوری و تدوین کتاب Modern Science Writing شرح دادم.

این چند روز که مشغول مرتب کردن کتابخانه‌ام بودم، دیدم که تا کنون دربارهٔ دو کتاب از ریچارد داوکینز حرف نزده‌ام (یا اگر هم چیزی گفته‌ام، اشاره‌ای گذرا بوده و اکنون در خاطر ندارم):

• Science in the Soul (چاپ اول: ۲۰۱۷)
• Books Do Furnish a Life (چاپ اول: ۲۰۲۱)

با توجه به این که در ادامه بارها لازم خواهد شد از این دو کتاب نام ببرم، کتاب نخست را به اختصار Soul و کتاب دوم را Books صدا می‌کنم.

کتابی در دو جلد

دو کتاب Soul و ‌Books را می‌توان جلد اول و جلد دوم یک کتاب واحد دانست. این نکته را داوکینز در مقدمهٔ Books هم گفته است. اما حتی اگر مقدمهٔ داوکینز را نخوانید، شباهت فضای دو کتاب را درک خواهید کرد. به سادگی می‌توانید بخش‌هایی از کتاب اول و دوم را با هم عوض کنید، بی‌ آن‌که ناپیوستگی در محتوای کتاب به وجود بیاید و متن‌های جابه‌جا شده، وصله‌ای ناجور به نظر برسند.

داوکینز در طول زندگی خود، سخنرانی‌های کوتاه بسیاری داشته. از سخنرانی‌هایی که در برخی برنامه‌های تلویزیونی داشته تا پیام‌هایی که به مناسبت مرگ دوستانش نوشته یا خوانده است.

او هم‌چنین برای کتاب‌های بسیاری، مقدمه، نقد یا پیش‌گفتار نوشته. و آن‌ چه در این دو کتاب می‌خوانید، منتخبی از این نوع نوشته‌ها و گفته‌هاست.

هر دو کتاب، یک ویراستار دارند: خانم جیلیان سامِرسکِیلز. او علاوه بر ویراستاری، در تصمیم‌گیری دربارهٔ انتخاب یا کنار گذاشتن مطالب با داوکینز هم‌فکری کرده است.

ترجمهٔ عنوان هر یک از دو کتاب

اگر به ترجمهٔ تحت‌اللفظی عنوان‌ها رضایت ندهیم و توضیح داوکینز و ویراستار را بخوانیم، ترجمهٔ عنوان‌ها دشوار نخواهد بود.

کتاب Books Do Furnish a Life را می‌توان به «کتاب‌ها زندگی می‌سازند» ترجمه کرد. داوکینز تأکید می‌کند که این عنوان، منعکس‌کنندهٔ عشق‌ او به کتاب و نقش مهم کتابخوانی در ساختن زندگی اوست. به ویژه این که داوکینز، بر خلاف بسیاری از دانشمندان هم‌ردهٔ خود، صرفاً به خواندن کتاب‌های تخصصی اکتفا نکرده و کتاب‌های علوم دیگر، داستان‌های علمی‌-تخیلی و سایر ژانرهای داستانی را هم دنبال کرده است. اگر بخواهیم کمی از عنوان اصلی دورتر شویم، به گمانم داوکینز ناراحت نمی‌شود اگر «زیستن با کتاب‌ها» را برای ترجمهٔ فارسی عنوان کتابش انتخاب کنند.

برای عنوان کتاب Soul، چنان که داوکینز در تأکید می‌کند، فهرست بلندی از نامزدها وجود داشته که Science in the Soul و Science for the Soul در صدر آن بوده‌اند. شاید به نظر بیاید که «جان علم» ترجمهٔ نادرستی است. چون چنین تعبیری بیشتر معادل Soul of the Science محسوب می‌شود. اما به گمانم جان علم، حداقل در شکل فارسی آن، حرف‌ها و دغدغه‌های داوکینز را بهتر بیان می‌کند.

خودش هم توضیح می‌دهد که پس از انتخاب نام، وقتی مشغول مرتب کردن کتاب‌خانه‌اش بوده و نام کتاب‌هایش را فهرست می‌کرده، به کتابی از مایکل شرمر می‌‌رسد که عنوان آن The Soul of Science بوده و تصادف جالب این که شرمر کتاب را به «داوکینز که در تن علم جان دمید» تقدیم کرده است.

اگر چه داوکینز نگفته، اما شاید استفاده از این ترکیب Science for the Soul صرفاً اجتناب از به کار گیری عنوان شرمر و نوعی احترام به او باشد. اگر چه به هر حال، این روزها شنیدن دو واژهٔ Science و Soul در کنار یکدیگر، در ذهن کمتر کسی مایکل شرمر را تداعی می‌کند.

من با هیچ یک از دو نفر، دوستی صمیمی ندارم. وگرنه با توجه به متن و محتوای کتاب‌ها، به ایشان پیشنهاد می‌دادم در یک توافق دوستانه، نام کتاب‌هایشان را با هم عوض کنند. در این حالت، محتوا با عنوان‌ها هم‌خوانی بیشتری پیدا می‌کند (شرمر در پی این سوال است که آیا با نگاه علمی، می‌توان جانی در عالم دمید و معنایی در آن یافت؟).

طبق معمول، ادامه دارد…

چند روز پیش هنگام رانندگی، در حالی که ذهنم به شدت مشغول چند مشکل و چالش بود، از سر عادت و بی‌هدف لابه‌لای کتابهای صوتی روی موبایلم می‌چرخیدم که دستم به کتاب داگلاس آدامز خورد.

صدای استیون فرای (Stephen Fry) که با شور و هیجان جمله‌های آغازین فصل اول کتاب را می‌خواند در ماشین پیچید.

با وجودی که چند سال پیش نسخه کاغذی کتاب را خوانده و نسخه صوتی آن را هم شنیده بودم، اصلاً از تازگی‌اش کم نشده بود. برای چند لحظه از دنیای اطراف جدا شدم و به جهان آدامز پا گذاشتم.

حیفم آمد که چند دقیقه از آن لحظات را با شما شریک نشوم.

لحن طنز آدامز و خلاقیت شگفت‌انگیزش در طراحی و روایت داستان به قضاوت من واقعاً ستودنی است. شوخی‌هایی که از همان روی جلد آغاز می‌شود:

The complete trilogy of five

شاید به همین علت، در روزگاری که هنوز شبکه‌های اجتماعی وجود نداشت و فن‌ها و فالوئرها به شدت امروز دیده نمی‌شدند، خوانندگان این داستان و شنوندگان این روایت، گروه‌های دوستی ویژه‌ای تشکیل داده‌ بودند و هر از چندی گرد هم می‌آمدند و درباره‌ی این سفر مجانی به کهکشان حرف می‌زدند.

پیش از این‌که سه دقیقه از نخستین جملات داستان را گوش کنید، باید به این نکته هم اشاره کنم که کتاب The Hitchhiker’s Guide to The Galaxy ظاهراً با دو عنوان مختلف به فارسی هم ترجمه شده است:

• راهنمای مسافران مجانی کهکشان (ترجمه فرزاد فربد – نشر کتاب پنجره) | گویا الان در بازار موجود نیست
• راهنمای کهکشان برای اتواستاپ‌زن‌ها (آرش سرکوهی – نشر چشمه) | نسخه دیجیتال فیدیبو

به نظرم می‌رسد که عنوان اول کمی ناقص است و در عنوان دوم هم می‌شد سلیقه‌ی بیشتری به خرج داد. شاید اگر من می‌خواستم کتاب را ترجمه کنم، عنوان «راهنمای مسافران مفت‌سوار کهکشان» را انتخاب می‌کردم. به هر حال، متأسفانه هنوز فرصت نشده ترجمه‌ها را ببینم و کیفیت آن‌ها را نمی‌دانم. بنابراین خوشحال می‌شوم اگر کسی آن‌ها را دیده و خوانده، نظرش را درباره‌ی کیفیت ترجمه‌ها بنویسد.

البته فکر می‌کنم آدامز در انتخاب تک‌تک کلمات این داستان چنان هوشمندی به خرج داده که ترجمه – هر چقدر هم حرفه‌ای – بعید است بتواند حق مطلب را ادا کند.

[su_column center=”yes”]

[/su_column]

Far out in the uncharted backwaters of the unfashionable end of the Western Spiral Arm of the Galaxy lies a small unregarded yellow sun.
Orbiting this at a distance of roughly ninety-eight million miles is an utterly insignificant little blue-green planet whose ape-descended life forms are so amazingly primitive that they still think digital watches are a pretty neat idea.
This planet has – or rather had – a problem, which was this: most of the people living on it were unhappy for pretty much of the time. Many solutions were suggested for this problem, but most of these were largely concerned with the movements of small green pieces of paper, which is odd because on the whole, it wasn’t the small green pieces of paper that were unhappy.
And so the problem remained; lots of the people were mean, and most of them were miserable, even the ones with digital watches.
Many were increasingly of the opinion that they’d all made a big mistake in coming down from the trees in the first place. And some said that even the trees had been a bad move and that no one should ever have left the oceans.
And then, one Thursday, nearly two thousand years after one man had been nailed to a tree for saying how great it would be to be nice to people for a change, a girl sitting on her own in a small café in Rickmansworth suddenly realized what it was that had been going wrong all this time, and she finally knew how the world could be made a good and happy place. This time it was right, it would work, and no one would have to get nailed to anything

بعد از مدتی تنبلی و چند هفته به تعویق انداختن، بالاخره فرهنگ معاصر پویا را خریدم.

البته دو گزینه‌ پیش رویم بود. یکی دانشنامه‌ی کارا و دیگری همین فرهنگ معاصر پویا. دانشنامه‌ی کارا را به دو علت انتخاب نکردم. یکی رویکرد دانشنامه‌ای آن که نیاز من نبود و دیگری خود بهاء‌الدین خرمشاهی که با او و دستگاه فکری‌اش راحت نیستم و سختم است که هم‌نشین روز و شبم باشد.

این بود که نهایتاً محمدرضا باطنی جای خودش را روی میزم پیدا کرد.

همیشه انواع دیکشنری‌های انگلیسی به انگلیسی را در دسترس داشتم، اما سراغ نسخه‌های انگلیسی به فارسی نمی‌رفتم.

هر بار با خودم می‌‌گفتم روی میز کارم برای چنین کتاب حجیمی جا ندارم و ضمناً معادل‌هایی که خودم بر اساس شرح انگلیسی واژه‌ها انتخاب می‌کنم یا در دیکشنری‌های دیجیتال انگلیسی به فارسی استفاده می‌کنم کافی است (من روی موبایل از نسخه‌ی اندروید اپلیکیشن Dict Box استفاده می‌کنم که کارهای ابتدایی را خوب راه می‌اندازد).

اما بالاخره احساس کردم ترجیح می‌دهم یک همراه مطمئن‌تر و معتبر داشته باشم که بتوانم به پیشنهادهایش در واژه‌گزینی بیشتر اعتماد کنم. هنگام استفاده از دیکشنری‌های دیجیتال، شبیه کسی بودم که از ویکی‌پدیا برای کسب اطلاع استفاده می‌کند؛ منبعی در دسترس اما کم‌ارزش و غیرقابل‌اعتماد.

نسخه‌ای که خریدم، ویرایش چهارم است. ناشر در پشت جلد، توضیحاتی درباره‌ی ویرایش جدید داده است. از جمله این‌که تعدادی مدخل جدید به فرهنگ اضافه شده است.

شاید دیدن عکس پشت جلد برایتان جالب باشد:

نخستین روزی که فرهنگ به دستم رسید، شاید حدود یک ساعت، محو خواندن توضیحات پشت جلد شدم و انواع فکرها و تداعی‌ها به سراغم آمد.

در این سال‌هایی که بی‌انرژی و بی‌انگیزه‌بودن، علت نمی‌خواهد؛ در تمام این سال‌هایی که هر آن‌چه از شاخص‌های مثبت و امیدبخش می‌شناسیم، رو به افول بوده؛ در تمام این ماه‌ها و سال‌ها که برای بسیاری، یاد دادن و یادگرفتن، کاری تفننی بوده، لابه‌لای گشت‌وگذار در صفحات اینستاگرام و توییت‌های توییتر؛ کسانی هم هستند که به کار خود مشغول بوده‌اند و جهان خود را داشته‌اند.

اکنون خوشحالند که در ویرایش جدید کتابشان، واژه‌های اینستاگرام و Gene Sequencing و Arthropods هم افزوده شده و مدخل‌های فرهنگ‌شان بوی کهنگی نمی‌دهد.

این رفتار و این تصمیم و این سبک زندگی را می‌شود به دو شکل دید و قضاوت کرد. یکی این‌که بگوییم این‌ها از دنیا عقب مانده‌اند. دیگر چه کسی فرهنگ می‌خواهد و می‌خواند؟ مگر با همین Google Translate کارها راه نمیفتد؟ اصلاً مگر با همین ترجمه‌های غلط و سرسری عده‌ی بسیاری نویسنده و مترجم نشده‌اند؟ مگر الان دنیای این کارهاست؟ الان که استوری اینفلوئنسرها بازدید چندصدهزارتایی و میلیونی دارد و فلان بازیگر در یک استوری کوتاه و مختصر ده اشتباه نوشتاری دارد و همان حرف‌ها هم تیتر ده‌ها رسانه می‌شود و در هزاران اکانت در شبکه‌های اجتماعی بازخورد پیدا می‌کند، خنده‌دار نیست که کسی یا کسانی در گوشه‌ای نشسته‌اند و شادمانند که مدخلی از مداخل فرهنگشان به بندپایان اختصاص یافته است؟ اصلاً مگر در بالاترین رده‌های کشور، جمله‌بندی‌ها مناسب است و انتخاب و تلفظ کلمات (یا اساساً معنا و مفهوم حرف‌ها) درست است که این‌ها این‌گونه در این گوشه نشسته‌اند و وسواس به خرج داده‌اند؟

اما شکل دیگر نگاه به این فعالیت‌ها آن است که بگوییم چنین افرادی کوشیده‌اند ارزش‌های خود و جهان خود را حفظ کنند؛ جهانی که آن را می‌پسندیده‌اند و چیزهایی که مهم می‌دانسته‌اند. بی‌تردید هزینه هم داده‌اند. آن‌ها می‌توانستند دست به کارهای دیگری بزنند و منابع‌شان را به شکل دیگری صرف کنند. می‌توانستند سود بیشتری به دست بیاورند. اما هم‌چنان مسیر خود را رفته‌اند و آن‌چه را دوست داشته‌اند یا مهم می‌دانسته‌اند انجام داده‌اند.

من هر چه فکر می‌‌کنم نگاه دوم بیشتر به دلم می‌نشیند. همیشه از این جمله که «الان دنیا دیگر به فلان سمت رفته» یا «الان دیگر عصر، عصرِ فلان است» بدم آمده است. عصر، هر عصری که می‌خواهد باشد و دنیا، به هر سمتی که می‌خواهد برود. این گزاره‌ها، مسیر حرکت «گَله‌ها» و «متوسط‌ها» را می‌گوید. نمی‌توان گفت توده‌ها و گله‌ها همیشه مسیر نادرست می‌روند. اما این هم که فکر کنیم همیشه همین متوسط‌ها مسیر درست را می‌روند به گمانم اشتباه بزرگی است.

حس شما را نمی‌دانم. اما فکر می‌کنم سال‌ها بعد، نام کسانی مانند محمدرضا باطنی، احترام بیشتری برمی‌انگیزد تا اینفلوئنسرهای امروزی که هر یک صدهاهزار و میلیون‌ها فالوئر دارند و هر روز می‌کوشند به ما، رستورانی جدید برای خوردن یا شامپویی جدید برای خریدن پیشنهاد کنند.

اما چند کلمه درباره‌ی محمدرضا باطنی.

قاعدتاً می‌دانید که ما امسال ایشان را از دست دادیم (۲۱ اردیبهشت ماه ۱۴۰۰). محمدرضا باطنی به خاطر صراحت در کلام در دوران پهلوی با محدودیت‌هایی برای فعالیت مواجه شد و برای تنبیه، او را به فرانسه و آمریکا (برکلی) فرستادند تا درس بخواند. بعد هم که محدودیت‌ها برداشته شد و به ایران بازگشت، پس از مدت کوتاهی انقلاب شد و با فرا رسیدن انقلاب فرهنگی و تلاش برای اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها، از او خواستند خودش به شکل محترمانه تقاضای بازنشستگی کند. یکی از اصلی‌ترین علت‌ها هم این بود که با کنایه درباره‌ی ستاد انقلاب فرهنگی حرف زده بود و گفته بود: «فرهنگ، نیاز به انقلاب ندارد و به فرض به انقلاب فرهنگی نیاز باشد، ستاد نمی‌خواهد و تازه ستاد هم بخواهد نباید محدود به شما چند نفر باشد.» (+).

او برای امرار معاش، مدتی مدیریت یک کارخانه گچ را برعهده گرفت که آن را هم، تقریباً بلافاصله پس از راه‌اندازی، حکومت مصادره کرد و باطنی ناگزیر خانه‌نشین شد. افسردگی جدی پیدا کرد و به تشویق و حمایت همسرش، نزد روانپزشک رفت و کوشید بر آن بیماری غلبه کند. در نهایت، به پیشنهاد همسرش، به کار ترجمه مشغول شد و بعداً به دعوت فرهنگ معاصر (آقای داود موسایی) به نگارش فرهنگ معاصر پویا مشغول شد که تهیه و تدوین نخستین ویراست آن هفت سال طول کشید و پس از آن پیوسته به‌روز شده است.

تصور این‌که کسی چون باطنی، با چنان رزومه‌ای (که استادی در MIT بخشی از آن بود) در چنان شرایطی، گوشه‌ای می‌نشیند و واژه به واژه، معادل‌ها را می‌نویسد و جمع می‌کند، ترکیبی از تلخی و شیرینی با خود دارد. تلخی سوزاندن منابع کشور – که سیاست همه‌جانبه‌ی همه‌ی این سال‌های تصمیم‌گیران‌ و سیاست‌گذاران‌مان بوده است – و شیرینی امید یک انسان.

علی دهباشی عزیز، برای محمدرضا باطنی هم مانند بسیاری از بزرگان‌مان نکوداشت برگزار کرده، و فایل ویدئویی سخنرانی باطنی را در کانال تلگرام بخارا منتشر کرده است. مدت این سخنرانی ۲۵ دقیقه است و اگر از من بپرسید، ارزش دیدن و شنیدن دارد:

توضیح پایانی این‌که تخصص محمدرضا باطنی، زبانشناسی و به طور خاص، جامعه‌شناسی زبان است. بنابراین طبیعی است که در پیشنهادهایی که برای ترجمه ارائه می‌دهد، در انتخاب واژه‌ها و در جمله‌بندی‌ها و سبک نگارشش، نگاه زبان‌شناسانه غالب است. اگر با رویکرد زبان‌شناسانه آشنایی ندارید، شاید خواندن دو مقاله‌ی او، یکی با عنوان اجازه بدهید غلط بنویسیم (در نقد غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی) و دیگری با عنوان زبان فارسی عقیم است؟ کمک‌کننده باشد.

در گشت و گذاری که در بخش کتابهای تاریخی کتابخانه‌ام داشتم، به کتاب استالین رسیدم. کتاب Stalin که ادوارد راژینسکی آن را «نخستین زندگینامه استالین با جزئیات دقیق و عمیق» توصیف می‌کند، ظاهراً در ایران چند بار ترجمه شده است.

نسخه‌ای که من دارم و در سال ۱۳۸۰ خریدم، ترجمه خانم مهوش غلامی است و انتشارات اطلاعات آن را منتشر کرده است. اما در جستجوی مختصری که انجام دادم متوجه شدم نشر ماهی هم این کتاب را با ترجمه آقای آبتین گلکار به بازار عرضه کرده و روی طاقچه هم در دسترس است.

دلم می‌خواست به عنوان منتخبی از محتوای کتاب، بخشی از فصل شانزدهم آن را با عنوان «نابودی خلقِ مغضوب من» برایتان نقل کنم. اما دیدم طولانی می‌شود و جزئیات فراوانی دارد که شاید اگر کتاب را پیوسته نخوانده باشید، کمی گُنگ یا خسته‌کننده شود.

به همین علت، ناگزیر، با عبارات و جمله‌بندی خودم، خلاصه‌ای از بخش پایانی فصل شانزدهم کتاب را در این‌جا نقل می‌کنم.

آسیاب به نوبت

در سال ۱۹۳۶، انقلاب اکتبر به مرحله‌ای رسیده بود که باید برخی از نیروهایش را حذف می‌کرد. جالب این‌که محاکمه‌ها در کاخ اتحادیه‌ها و در تالاری به نام اکتبر انجام می‌شدند.

دادگاهی انقلابی، در ساختمانی که سراسر آن با پارچه‌های سرخ تزئین شده بود و در حضور مأموران کمیساریای خلق در امور داخلی، که با لباس شخصی به نمایندگی مردم نشسته بودند. نقش‌شان این بود که اگر متهمان حرفی جز آن‌چه که باید، می‌زدند، این‌ها با خشم فریاد بکشند و صحبت‌های آن‌ها را متوقف کنند.

دادستان عمومی، پس از این‌که توضیح داد متهمان از دستورالعمل‌های تروتسکی پیروی کرده و یک کانون به منظور سوء‌قصد به جان رهبران حزب و دولت تشکیل داده‌اند، گفت که این «سگ‌های دیوانه» باید تیرباران شوند.

سپس نوبت به متهمان رسید.

زینوویوف توضیح داد که نادم است و بلشویسم مد نظر او منحرف شده و نگاه تروتسکی نوعی فاشیسم محسوب می‌شود. او پس از اظهار ندامت، تقاضا کرد به خاطر خیانت خود تیرباران شود.

کامنوف نفر بعدی بود. از فرزندانش خواست که با انقلاب همراه بمانند و در هر مسیری که استالین گفت حرکت کنند. سپس گفت هر مجازاتی که برایش تعیین شود عادلانه است و طبیعتاً مجازات هم، چنان‌که دادستان گفته بود تیرباران بود.

هم‌زمان با دادگاه، یکی از انقلابیون قدیمی در روزنامه‌ی دولتی ایزوستیا مقاله‌ای نوشت که عنوان آن چنین بود: «کارشان را تمام کنید!» و در متن مقاله توضیح داد که تنها راه «حرف زدن» با این‌ها «تیرباران کردن»‌شان است.

زینوویوف و کامنوف هم‌چنان‌که خودشان درخواست کرده بودند، به تیرباران محکوم شدند.

یاگودا، رئیس پلیس مخفی استالین، از جمله افراد ارشدی بود که هنگام تیرباران آن‌ها حضور داشت. یاگودا به جمع‌آوری یادگاری‌های تاریخی علاقه داشت و یک نمونه از پوکه‌ی گلوله‌هایی که مخالفان با آن تیرباران شده بودند را برای کلکسیون شخصی‌اش نگهداری می‌کرد.

تیرباران شدن زینوویوف و کامنوف هم، دو عضو جدید به کلکسیون او افزود. او نمی‌دانست که دو سال بعد، قرار است خودش هم تیرباران شود.

در سال ۱۹۳۸ مسئولیت تیرباران یاگودا، به یژوف، یکی دیگر از کارگزاران استالین سپرده شد. او کلکسیون یاگودا را – که حالا تیر اعدام یاگودا هم به آن اضافه شده بود – برای خودش برداشت.

بعدها خود یژوف هم تیرباران شد و در فهرستی که ضمیمه‌ی پرونده‌ی اعدامش شد، به عنوان بخشی از دارایی‌هایش آمده است: «گلوله‌های ریوالور، پیچیده شده در کاغذ، با برچسب‌های زینوویف، کامنوف و دیگران.»

راستی یادم رفت بگویم که در میان اعدامی‌های سال ۱۹۳۸، فرد دیگری هم بود: آنتونوف اوویسنکو. همان کسی که دو سال قبل در روزنامه‌ی حکومتی مقاله نوشته بود و گفته بود: «کارشان را تمام کنید!»

بعد از این‌که مطلبی را درباره‌ی کتاب کشف شمال حقیقی منتشر کردم، دوست عزیز و گرامی‌ام سرکار خانم سمیه محمدی (مدیر انتشارات آریاناقلم) برایم پیامی فرستادند که به علت مفید و آموزنده بودن محتوای پیام، تصمیم گرفتم آن را در قالب یک مطلب مستقل منتشر کنم.

البته تأکید ایشان – به درستی – این بود که متن را نه به عنوان توضیح ناشر یا جوابیه و نه در نقش مدیر انتشارات، بلکه به عنوان دیدگاه یک دوست نوشته‌اند و پیشنهادم این است که شما هم آن را نه به عنوان جوابیه، بلکه به عنوان نظر یکی از دوستان عزیز و همراه‌مان بخوانید:

من این کتاب رو تقریباً کامل خواندم و وقتی شروع به خواندن این کتاب کردم فصل اول برام خسته‌کننده بود اما فصل دوم را دوست داشتم؛ و بخش‌هایی از بخش سوم را. بعد از خواندن پست شما با خودم فکر می‌کردم که شخصی مانند محمدرضا شعبانعلی عزیز که کتابخوان حرفه ای است، مخاطب این کتاب است یا نه. به نظر می‌رسد که برای مخاطبی که شاید در ارتباط با خودآگاهی، اصیل بودن، پذیرش و بیان نقاط آسیب‌پذیری‌اش به‌اندازه شما مطالعه نکرده این کتاب و مثال‌هایش و قطب نمایی که ارائه می‌کند می‌تواند جذاب باشد. داستان‌های کتاب هم برای مخاطبی که خیلی از آنها را نشنیده می‌تواند جذاب باشد و البته می‌شود به یک داستان از زوایای مختلف نگاه کرد؛ و هرکسی از ظن خودش یار داستان می‌شود همان مثال آریانا هافینگتون برای من تلنگری دوباره بود که آیا درجایی که هستم همان چیزی بود که می‌خواستم و ادامه مطالعه بخش دوم.

پیشینه مطالعاتی و مسیر مطالعاتی همیشه برام مهم بوده است. به نظرم چه در تصمیم‌گیری خودم و چه در توصیه کتاب به دیگران تأثیرگذار است. کما اینکه افرادی را دیدم که این کتاب به نظرشان سنگین می‌رسد‌ و شاید بهتر باشد از کتاب‌های ساده‌تر و مفصل‌تر در ارتباط با مفاهیمی مثل اصیل بودن، خودآگاهی و زندگی یکپارچه و… شروع کنند.
من معمولاً در ارتباط با این کتاب به دوستانم توصیه می‌کردم بخش اول نخوانید مهم نیست فصل دوم را کامل بخوانید و فصل سوم هم بخش‌های را بخوانید اما به‌تازگی و بعد از گوش کردن دوباره فایل صوتی شما در ارتباط با هنر شاگردی کردن دچار تردید شدم احساس می‌کنم بیل جورج تجربه‌های ارزشمندش را در این کتاب بیان می‌کند. مثلاً تو فصلی که در ارتباط با تیم حمایتگر و زندگی یکپارچه صحبت می‌کرد حس می‌کردم پیرمردی باتجربه جلوم نشسته و صحبت می‌کند.
نکته بعدی برای من و احتمالاً بیشتر افراد بعد از مدتی کتاب خواندن حول یک موضوع تکرار مطالب خیلی مشهودتر می‌شود به نظر یک حرف است از زبان‌های مختلف. خاطرم هست یکی از اساتید مدیریت دانشگاه در همان دوران لیسانس بهمان می‌گفت یک سری مطالب مثل روضه آخوندهاست اگر هرچند وقت یک‌بار از زبان‌ها و بیان‌های متفاوت نشنوی یادت می‌رود و بعد از مدتی حساسیت کم می‌شود و بعداً دیگر بهش توجه نمی‌کنی. بخشی از این کتاب و سایر کتاب‌هایی که می‌خوانم شبیه به همون روضه است برام.?

لحظه‌نگارها، قرار بوده عکس‌هایی با توضیحات کوتاه باشند؛ در حد پست‌های ساده‌ی اینستاگرامی.

این بار گفتم به مناسبت درگذشت دکتر حیدری، عکس پیرترین کتاب کتابخانه‌ام را در این‌جا بگذارم: اولین کتاب دکتر حیدری که بیش از نیم قرن پیش، در سال ۱۳۴۷ با عنوان شورای دولتی (مطالعه‌ی تطبیقی در دادرسی اداری) نوشته شده است.

واقعیت این است که از محتوای کتاب چندان سر در نمی‌آورم. هم تخصصی در موضوع آن ندارم و هم از دوره‌ی نگارش کتاب، زمان زیادی گذشته و محتوای آن، قدیمی شده است. اما هم‌چنان دقت و وسواس نویسنده در همه‌جای کتاب مشخص و نمایان است و توجه خاص او به ارجاعات و منابع، دقت و وسواس نویسنده‌ی حقوق‌دان کتاب را منعکس می‌کند.

از ویژگی‌های دیگر این کتاب هم می‌توان به تلاش دکتر مسعود حیدری برای ساختن واژه‌های فارسی مرتبط با این حوزه اشاره کرد که در دوره‌ی خود، تلاشی ارجمند و اثرگذار محسوب می‌شده است.

شاید این جزو معدود کتاب‌هایی از کتابخانه‌ی من باشد که محتوای آن را کامل نخوانده‌ام و اگر هم بخوانم درک نمی‌کنم، اما هم‌چنان عزیز است و در جای ویژه‌ای نگهداری می‌شود. قبل از این هم که به دست من برسد، دکتر حیدری آن را پنجاه سال به عنوان خاطره‌ی نخستین نوشته‌ی رسمی‌اش، با عزت و احترام نگه داشت تا در نهایت، مسئولیت نگهداری از آن را به من واگذار کرد.

جدا از جنبه‌ی یادگاری این کتاب، درس مهمی هم در آن پنهان است. دکتر حیدری، در رشته‌ای متخصص شد و به رشته‌ای شناخته می‌شود که با تحصیلات دانشگاهی او، فاصله‌ی جدی دارد (الگوهای رفتاری در مذاکره و جنبه‌های حقوقی قراردادهای تجاری بین‌المللی واقعاً شباهتی به حقوق و توسعه‌ی اقتصادی ندارد).

و او در میان بزرگانی که در ایران و جهان می‌شناسیم، تنها کسی نیست که این ویژگی را دارد. شاید رشته‌ی دانشگاهی ما، دروازه‌ی ورود ما را به دنیای علم و یادگیری مشخص کند، اما نباید اجازه دهیم مدرک دانشگاهی و کنکوری که سازمان سنجش برگزار می‌کند، سرنوشت زندگی و مسیر رشد و یادگیری ما را تا پایان عمر، رقم بزند.

#قصه-کتابهای-من

#لحظه-نگار

طاهره زیر مطلبی که با عنوان از عشق به مقیاس تا ایران مال نوشته بودم یادآوری کرد که ظاهراً زمانی قول داده‌ام عکسی از کتابخانه‌ام در روزنوشته‌ها بگذارم.

البته قبلاً به بهانه‌های مختلف چنین کاری کرده‌ام، اما ظاهراً موضوع اصلی «عکس با کیفیت» است که بتوان در آن عنوان کتابها را دید.

با بررسی آرشیو عکس‌هایم دیدم چند عکس دارم که کاملاً جدید نیستند؛ اما قدیمی هم نیستند و شاید به‌کار بیایند. فقط به خاطر داشته باشید که من الزاماً همه‌ی کتابهایی را که در این تصاویر می‌بینید، توصیه نمی‌کنم و برای مطالعه مناسب نمی‌دانم. حتی محتوای تعدادی از آن‌ها را ضعیف و بعضاً به‌کلی نادرست می‌دانم.

بعضی از این‌ها هدیه هستند و انتخاب من نبوده‌اند؛ برخی دیگر را هم پس از خریدن و خواندن، نپسندیده‌ام. اما به علت‌ها و ملاحظات مختلف (و گاهی از سر بی‌حوصلگی برای مرتب کردن کتاب‌ها) در کتابخانه‌ی سالن پذیرایی (که محل نگهداری کتاب‌های دم‌دستی من محسوب می‌شود) باقی مانده‌اند.

برای مشاهده‌ی نسخه‌ی باکیفیت‌تر هر عکس، روی آن کلیک کنید.

چند مطلب و محصول درباره کتاب

اول از همه این که با بررسی گزارش جستجوهای گوگل متوجه شدم بسیاری از کسانی که به این صفحه می‌رسند مشخصاً به دنبال کتابخانه شخصی من یا حتی عکس کتابخانه نیستند. بلکه «کتابهای محمدرضا شعبانعلی» را جستجو کرده‌اند و گوگل آن‌ها را به این‌جا فرستاده است. بنابراین اول با لینک کتاب از کتاب شروع می‌‌کنم:

کتاب از کتاب محمدرضا شعبانعلی (معرفی و فروش)

کسانی هم که با جستجوی کتاب های محمدرضا شعبانعلی دنبال کتابهای قدیمی‌تر من (به‌ویژه کتاب فنون مذاکره) بوده‌اند، بهتر است به صفحهٔ زیر در سایت شعبانعلی‌دات‌کام سر بزنند:

کتاب فنون مذاکره محمدرضا شعبانعلی

در کنار این دو،‌ لینک چند مطلب دیگر را هم که ممکن است برای کسانی که با جستجو به این‌جا رسیده‌اند جذاب باشد در ادامه می‌آورم:

کتاب های پرفروش (پرفروش بودن چه معنایی دارد؟)

معرفی چند کتاب برای ترجمه

نکاتی درباره کتابخوانی

راه اندازی گروه کتابخوانی (باشگاه کتابخوانی)

[su_spacer size=”100″]